Kamienie runiczne Upplandu

---

Co to jest kamień runiczny?

Kamień runiczny to stojący kamień z wyrzeźbioną runiczną inskrypcją i dodatkowymi ozdobami. Tysiące kamieni runicznych zostało wystawionych w Skandynawii w czasie Ery Wikingów. Dzisiaj większość kamieni stoi w swoim oryginalny miejscu lub stosunkowo blisko niego. Powoduje to, że szwedzki krajobraz jest upstrzony tymi majestatycznymi kamieniami.

Gdzie można znaleźć kamienie runiczne?

Niektóre są w muzeach, inne zostały zniszczone, ale większość jest wciąż rozrzucona po Szwecji. Według bazy danych Rundata istnieje kilka tysięcy kamieni runicznych. Rejonem, w którym kamieni runicznych jest relatywnie najwięcej jest Uppland: rejon na północ od Sztokholmu ze stolicą w Uppsali. Niniejsza mapa przedstawia 103 kamienie runiczne, które odwiedziłem w czasie mojego pobytu w Szwecji. Odkrywanie kamieni runicznych było celem wielu moich wycieczek rowerowych wokół Uppsali.

Jeśli jesteś akurat w okolicach Uppsali i widzisz kościół, jest spora szansa, że znajdziesz tam z jeden lub dwa kamienie runiczne. Starsze parafie oznaczają większą szansę sukcesyu. Ponadto masz sporą szansę zobaczyć kilka kamieni podczas podróży po wiejskich drogach. Kamienie runiczne często były stawiane wzdłuż traktów, ażeby były widoczne dla przechodzących ludzi. Jeśli więc jedziesz po drodze, która biegnie wzdłuż starego traktu, masz sporą szansę upolować kilka kamieni. Szczególnie polecam drogi prowadzące do zamków lub starych kościołów.

Jeśli jednak nie masz ochoty poszukiwać, warto wybrać się do Uppsali lub Sigtuny. Po wizycie we wspaniałej katedrze w Uppsali warto przejść okrężną ścieżką obchodzącą katedrę z tyłu. Znajduje się tam 7 kamieni runicznych. Kolejne 9 stoi rozrzucone po skwerze uniwersyteckim za Gustavianum, czyli muzeum uniwersyteckim, znajdującym się po przeciwnej stronie od wejścia do katedry.

Warto też wybrać się na polowanie kamieni runicznych w uroczej Sigtunie. Znajduje się tam 12 kamieni runicznych rozrzuconych po miasteczku, ale bardzo trudno jest odnaleźć je wszystkie bez mapki. Moją mapę można znaleźć tutaj , można też zahaczyć o lokalne muzeum, gdzie również można znaleźć (dość niedokładną) mapkę.

Co jest wyryte na kamieniach runicznych?

Najważniejszą częścią kamienia runicznego jest inskrypcja. Starsze kamienie (takie jak kamień U336) zawierają jedynie inskrypcję. Zazwyczaj tekst wpisuje się we wstążkę o kształcie węża. Wąż zwykle wije się po brzegu kamienia, a inskrypcję czyta się od głowy do ogona. Pozostała część kamienia wypełniona jest przez dekoracyjne motywy, na które składają się splecone gałęzie lub węże. Większość kamieni zawiera również przynajmniej jeden krzyż. Warto tu podkreślić, że wszystkie kamienie runiczne, które odwiedziłem i niemal wszystkie w Szwecji pochodzą z okresu chrześcijańskiego. W świadomości wielu osób runy kojarzą się z pogańską religią, Thorem i Odynem, jednak rzeczywistość nie może być dalsza od takiego wyobrażenia. Chociaż forma i ozdoby często nawiązują do tradycji przedchrześcijańskich, to niemal wszystkie kamienie runiczne pochodzą z czasów chrześcijańskich.

Co jest na nich napisane?

Najważniejszą częścią kamienia jest inskrypcja. Większość kamieni ma bardzo podobny, w zasadzie ustandaryzowany tekst. Inskrypcja wspomina kto wystawił kamień, pamięci kogo, oraz kto wyrzeźbił runy. Oto typowy przykład z kamienia U Fv1976; 107 umiejscowionego z tyłu katedry w Uppsali.

Bjôrn i Brandr wystawili ten kamień ku pamięci Karlungr, ich ojca; oraz Ketilbjôrn ku pamięci (ich) brata. Œpir wyrzeźbił runy.

Taka jest ogólna struktura inskrypcji, którą można znaleźć w zasadzie na każdym kamieniu. Często dodana jest również dodatkowa informacja dotycząca życia lub osiągnięć osoby, którą dany kamień upamiętnia. Może to być opis podróży lub łupieżczych wypraw, wspomnienie wzniesionych budynków lub innych fundacji, albo po prostu informacja o miejscu, gdzie dana osoba żyła. Czasami fraza typu "niech Bóg ma jego/jej duszę w opiece" jest również dodana. To również pokazuje chrześcijańską charakterystykę kamieni runicznych. Oto przykład inskrypcji z bardzo ciekawego kamienia U956 znajdującego się na wschód od Uppsali.

Steinhildr wystawiła ten kamień ku pamięci Viðbjôrn, jej męża, który podróżował do Grecji. Niech Bóg i Matka Boska mają jego duszę w opiece. Ásmundr, syn Kári'ego wyrzeźbił.

Inskrypcja ta jest fascynująca z kilku powodów. Po pierwsze pokazuję rozległą sieć, która, wbrew naiwnym opiniom, łączyła ludzi średniowiecza. Nie tylko wspomina ona oddaloną o niemal prawie 4 godziny lotu samolotem od Szwecji Grecję, ale dowodzi że Steinhildr interesowała się geografią i wiedziała, gdzie podziewał się jej mąż. I bynajmniej nie jest to wyjątek: przykładowo na kamieniu U133 przeczytamy

Guðlaug wystawiła ten kamień ku pamięci Holmi, jej syna, oraz samej siebie. Jej syn zginął w Lombardii.

W męskim świecie Wikingów kobiety nie tylko mogły zyskać wysoki status, ale również sporą niezależność, zarówno osobistą jak i finansową. Dowodzi tego wiele kamieni runicznych, które albo zostały wystawione przez kobiety, albo kobietom są poświęcone. Oto inskrypcja z kamienia U393 znajdującego się w Sigtunie:

Ófeigr wystawił ten kamień ku pamięci jego dwóch sióstr Tóra(?) i Hróðvé.

Wreszcie, wydaje się, że przy wystawianiu kamienia runicznego dobrą praktyką było sfinansować jakiś projekt ku ogólnemu dobru, w imieniu zmarłego. Mogło to być na przykład ufundowanie kościoła, chociaż na to stać było jedynie najbogatszych. Mniej kosztowną, ale bardziej popularną opcją, nie tylko w średniowiecznej Skandynawii, było ufundowanie mostu. Właśnie fundacja mostu lub brodu często jest wspominana na kamieniach runicznych. Jako ciekawy przykład można wskazać kamień U1033 umiejscowiony na północ od Uppsali,

Nasi/Nesi i jego bracia wystawili ten kamień ku pamięci Jarl, ich dobrego ojca, oraz wybudowali most na chwałę Boga.

Co to za pismo?

Pismem używanym na kamieniach runicznych jest pismo runiczne. Runiczny alfabet to tzw. futhark, słowo pochodzące od sześciu pierwszych liter: ᚠ, ᚢ, ᚦ, ᚬ, ᚱ, ᚴ, które tłumaczą się na f, u, th, a, r, k w łacińskim alfabecie. To co powoduje, że odczytywanie inskrypcji runicznych jest dość proste i fascynujące jest fakt, że runy mają swoje niemal bezpośrednie odpowiedniki w alfabecie łacińskim. Zarówno na Wikipedii jak i w Rundata można znaleźć tabelę transliteracji. Sam futhark oraz forma poszczególnych runów różni się nieco w zależności od konkretnych czasów. Nie jest to nic zadziwiającego: alfabet runiczny był używany przez ponad 500 lat, nic więc dziwnego, że posiada on kilka wariacji. Dla porównania, czcionka gotycka, która była w użyciu nie dalej niż 100 lat temu, jest bardzo trudna do rozszyfrowania dla ludzi przyzwyczajonych do Times New Roman. Niemniej jednak, ponieważ zdecydowana większość runów powstała w relatywnie krótkim przedziale czasowym, do ich rozszyfrowania wystarcza jedna tabelka. Co więcej, ażeby jeszcze bardziej umożliwić zabawę z runami, większości kamieni runicznych w Szwecji towarzyszy niewielka tabliczka. Oprócz opisu kamienia i tłumaczenia inskrypcji, często zawiera ona tabelę pozwalającą samemu przetłumaczyć runy na litery łacińskiego alfabetu.

Oto lista runów i ich transliteracja na alfabet łaciński. Poniżej kilka słów, które pojawiają się często na kamieniach runicznych. Co ciekawe, wszystkie runy, oprócz jednego, zostały zastąpione we współczesnych językach literami łacińskimi. Jedyną literą runiczną w użyciu jest þ. Jest ona używana w języku islandzkim i oznacza th, czyli to samo co w czasach wikińskich.

ᚠ ᚢ ᚦ ᚬ ᚱ ᚴ ᚼ ᚾ ᛁ ᛅ ᛋ ᛏ ᛒ ᛘ ᛚ ᛦ
f u th ą r k h n i a s t b m l r

ᛋᛏᛅᛁᚾ (stain) = kamień, kamień runiczny
ᚠᛅᚦᚢᚱ (faþur) = ojciec
ᛋᚢᚾ (sun) = syn
ᚱᛅᛁᛋᛅ (raisa) = wystawił
ᛅᚢᚴ (auk) = i



Co to za język?

Językiem używanym na kamieniach runicznych w czasach Ery Wikingów jest język staronordycki. Większość współczesnych języków nordyckich, takich jak norweski, islandzki, duński i szwedzki wywodzi się bezpośrednio ze staronordyckiego. Z tego powodu niektóre uniwersalne germańskie słowa mogą być łatwo zidentyfikowane na wielu kamieniach runicznych. Przykładowo, niemal każdy kamień informuje o tym, kto go wystawił. Dlatego bardzo łatwo jest zauważyć na niemal każdym kamieniu słowa ᚱᛅᛁᛋᛅ ' ᛋᛏᛅᛁᚾ (raisa stain), oznaczające "wystawił(a) kamień". Ponieważ jednak nie istniała wówczas żadna oficjalna standaryzacja języka pisanego, często można spotkać różne bliskie wariacje.

Po co wystawiano kamienie runiczne?

Na pierwszy rzut oka odpowiedź jest oczywista: kamienie runiczne były wystawiane przez członków rodziny ku upamiętnieniu zmarłego. Jest to istotnie główny cel wystawiania większości kamieni, ale nie wszystkich. Otóż niektóre kamienie zostały postawione tylko po to, żeby się pochwalić! Niezwykły kamień U1011 o dwóch ścianach, który znajduje się na skwerze uniwersyteckim w centrum Uppsali ma następującą inskrypcję na jednej ze ścian

Vígmundr wystawił ten kamień ku swojej pamięci, najbardziej utalentowanego z ludzi. Niech Bóg ma w opiece władczego Vígmundra.

a na drugiej

Vígmundr i Áfríðr wyrzeźbili ten kamień ku pamięci samych siebie i za swojego życia.

Kiedy wystawiano kamienie runiczne?

Nie jest łatwo datować kamienie runiczne. Większość kamieni pochodzi z okolic roku 1000, czyli późnej Ery Wikingów. Dla tych, co nie uważali na lekcji historii: tradycyjnie Era Wikingów zaczyna się gdy Ragnar Lothbrok przepłynął Morze Północne, wylądował w Anglii i splądrował klasztor w Lindisfarne w 793 roku. Kończy się natomiast w 1066 kiedy normańscy potomkowie Wikingów postanowili osiedlić się w Anglii po wygranej bitwie pod Hastings w 1066. W przypadku kamieni runicznych datowanie odbywa się głównie na podstawie stylu, przy założeniu, że czym bardziej wymyślne rzeźbienia, tym młodszy kamień. Rundata posiada tylko 3 kategorie bezwzględnego wieku kamieni: przedwikińska, wikińska i średniowieczna. 102 ze 103 kamieni runicznych które odwiedziłem pochodzi z okresu wikińskiego. Pozostały jeden kamień jest całkowicie współczesnym dziełem sztuki nawiązującym do wikińskich motywów.

Czy te kamienie są oryginalne?

Jak najbardziej! Kształt kamienia i wyrzeźbione runy są oryginalne. Niemniej jednak, ażeby uczynić runy widoczne, są one co jakiś czas malowane czerwoną farbą. Należy też dodać, że wiele kamieni pokruszyło się z upływem czasu, wymagało więc ponownego sklejenia i być może innych działań konserwatorskich. I wreszcie pozostawione same sobie, kamienie runiczne zarastają porostami. Dlatego też kamienie runiczne muszą być regularnie myte i odmalowywane.

Co to za liczby?

Każdy kamień runiczny jest skatalogowany i ma przyporządkowany identyfikator. Typowy identyfikator wygląda mniej więcej tak: U393. Litera U oznacza Uppland, prowincję, gdzie dany kamień został odnaleziony. Liczba jest liczbą porządkową. Wszystkie kamienie runiczne są skatalogowane i opisane w bazie danych takiej jak ta .

Jaki jest najbardziej znany kamień runiczny?

Według mnie są dwaj kandydaci do tego zaszczytu. Szwedzi zapewne wskazaliby kamień runiczny z Rök (Ög 136). Wyrzeźbiony przez mistrza Varinn około roku 800 jest on uznawany za najstarszą szwedzką poezję. Opisuje legendarne przygody króla Teodoryka Wielkiego. Chociaż przygody są legendarne, to Teodoryk jest postacią jak najbardziej historyczną: był on królem Ostrogotów, którzy w 493 podbili Włochy. Oto część inskrypcji, zwana strofą Teodoryka:

Teodoryk Śmiały,

Wódz morskich wojowników,

Władca brzegów morza Hreið.

Siedzi teraz uzbrojony

Na swym gockim wierzchowcu,

Z przypiętą tarczą,

Książę wśród Bohaterów.

Z bardziej międzynarodowej perspektywy, kandydatem do najbardziej znanego kamienia ruicznego może być Lew z Pireusu (By NT1984;32). Ta klasyczna rzeźba powstała około 360 roku przed naszą erą. Od wczesnych lat naszej ery lew "strzegł" portu w greckim Pireusie i z czasem stał się taką atrakcją, że po włosku port był znany jako Lwi Port. Ale pomimo tego, gdy do Bizancjum zawitali Wikingowie, to za nic mieli ponad tysiącletni zabytek. Gdzieś w XI wieku po obu stronach lwa wyryli typowe napisy "my tu byli", pomimo tego, że "Grecy zabronili", jak można odczytać z inskrypcji. W XVII wieku Wenecjanie lwa ukradli i przewieźli do Wenecji, gdzie do dzisiaj strzeże wejścia do Arsenału.

Co jest dla mnie najbardziej fascynującym aspektem kamieni runicznych?

Wiesz czym jest Kamień z Rozety, prawda? Stalla odnaleziona przez francuską ekspedycję w Egipcie pod koniec XVIII wieku, która odegrała kluczową rolę w odcyfrowaniu egipskich hieroglifów. Wyobraź sobie, że idziesz do Muzeum Brytyjskiego w Londynie, gdzie Kamień z Rozety się obecnie znajduje, i postanawiasz sprawdzić, czy historycy poprawnie odczytali hieroglify. Bez wątpienia, jest to bardzo trudne zadanie, przynajmniej z trzech powodów: po pierwsze musisz być biegły w starożytnej grece, po drugie hieroglify kodują sylaby, nie litery, jest więc ich zatrzęsienie dużo, i wreszcie kodują one język, którego nie znasz.

Kamienie runiczne oferują możliwość przetestowania zdolności lingwistyczno-łamigłówkowych każdego, kto tylko ma na to ochotę. Dają wgląd w mocno uproszczoną wersję opisanego problemu, jednak jak najbardziej istotnego z punktu widzenia historii i lingwistyki. Co więcej, zamiast być zamknięte za pancernymi szybami w muzeum, kamienie runiczne stoją przy drogach i kościołach, dostępne dla każdego, kto ma ochotę na łamigłówkę.

Po pierwsze, runy kodują litery, nie sylaby, więc kilka sentencji wystarczy, żeby zweryfikować tabelę transliteracji do alfabetu łacińskiego. Po drugie staronordycki jest dość podobny do współczesnych języków germańskich: szwedzkiego, niemieckiego, czy nawet angielskiego. Z bardzo podstawową wiedzą każdy może zweryfikować runiczne inskrypcje, a co więcej ich powtarzalność gwarantuje, że nabyta wiedza może zostać spożytkowana przy odczytywaniu kolejnego kamienia. Przy tak niewielkim nakładzie energii jesteśmy w stanie sami odczytać coś, co ludzie uznali za warte wyrycia w kamieniu tysiąc lat temu! Możemy się dowiedzieć, że ludzie ci, tak samo jak my, cierpieli po stracie ukochanej osoby, byli dumni z osiągnięć własnych oraz członków swojej rodziny i troszczyli się o rozwój i dobrobyt swojej społeczności. Czyż nie jest ekscytujące dowiedzieć się, że tysiąc lat temu

Ófeigr wystawił ten kamień ku pamięci swoich dwóch sióstr Tóra(?) i Hróðvé

pomimo tego, że ani nie mówimy w języku Ófeigra, ani nie używamy jego futharku?

---

Photos

U957
Piękny kamień runiczny stojący na środku pola na wschód od Uppsali.

U1014
Jeden z dwóch kamieni obok kościoła w Ärentunie. Po lewej stronie można zauważyć słowa ᚱᛅᛁᛋᛅ ' ᛋᛏᛅᛁᚾ (raisa stain), oznaczające "wystawił(a) kamień". Przy dokładniejszym przyjrzeniu się, można też odcyfrować imię wystawiającego. Pierwsze słowo na kamieniu to ᛁᚬᛚᛘᚴᛁᛦ, czyli Iąlmkar. Dzisiaj takie imię zapisalibyśmy jako Hjalmgeir.

U961
Jeden z najokazalszych kamieni runicznych niedaleko Vaksali, przy drodze wychodzącej z Uppsali na wschód,

U1033
Bardzo estetyczny, dwustronny kamień runiczny. To właśnie z niego dowiadujemy się o tym, że Nasi/Nesi i jego bracia wybudowali most. Pierwsza część sentencji znajduje się na lewej ścianie, a druga na prawej. Kamień ten stoi w czyimś ogródku w niewielkiej wsi Årby na północny wschód od Uppsali.

U336
Starsze lub mniejsze kamienie zawierają jedynie inskrypcje wpisane we wstęgę.

U950
Piękny kamień stojący przy szutrowej drodze na południowy wschód od Uppsali.

U950
Tego typu tabliczki postawione są przy większości kamieni. Warto zwrócić uwagę na podany u dołu futhark.

U917
Wiele kamieni spękało i przywrócenie ich świetności wymagało prac naprawczych.

U999
Pozostawione same sobie kamienie runiczne niszczeją. Schodzi z nich czerwona farba, a kamień zarasta porostami.

U1034
Podjeżdżając pod losowy kościół w Upplandzie istnieje spora szansa na znalezienie przynajmniej jednego kamienia runicznego. Większość została przeniesiona z okolicznych pól pod kościoły i traktowana jest jak nagrobki.

U962, U963
Przykładowo przy kościele w Vaksali stoją obok siebie 4 kamienie. Spora część kamieni runicznych jest uszkodzona lub obłupana na brzegach. Utrudnia to odczytanie inskrypcji na takich kamieniach, jako że wije się ona zwykle po jego brzegu.

U133
Niektóre kamienie zostały wykorzystane jako budulec. Dzisiaj można je zobaczyć wmurowane w niektóre kościoły.

U219
Niektóre runy zostały wyryte na murach lub innych monumentach. Tutaj widzimy runy wyryte na wieży kościoła w Vallentunie.

U854
Sporo kamieni stoi przy drogach, często w towarzystwie rozłożystych drzew. Wzdłuż zaledwie kilkukilometrowej wiejskiej drogi prowadzącej od trasy numer 55 do Zamku w Vik można napotkać 5 kamieni runicznych.

So Sb1965;19
Czasami inskrypcje i ozdoby zostały wyryte na odkrytej skale, takiej jak na zdjęciu.

So Sb1965;19
Zbliżenie na wyryte runy.

U Fv1976;107
Jeden z kamieni, który można znaleźć z tyłu katedry w Uppsali. To właśnie tutaj dowiadujemy się o Bjôrnie i Brandrze, którzy upamiętnili swojego ojca.

U956
To właśnie z tego kamienia dowiadujemy się o Steinhildr, której mąż podróżował do Grecji. Jest to jeden z około 30 tak zwanych greckich kamieni, które wspominają Wikingów podróżujących do Bizancjum.

U393
Ładny, dwustronny kamień stojący przy niepozornej dróżce w Sigtunie. To właśnie z niego dowiadujemy się o Ófeigrze i jego dwóch siostrach.

U990
Bardzo estetyczny kamień z ciekawym motywem smoka.

Sö111
Zbliżenie na bardzo ciekawy kamień runiczny przy kościele w Stenkvista. Chociaż kamień ten pochodzi z czasów chrześcijańskich, to przedstawia on młot Thora (u góry), z którego wystrzeliwują słowa przypominające błyskawice. Cała sentencja brzmi "Helgi i Freygeirr i Þorgautr wystawili ten kamień ku pamięci Þjóðmundr, ich ojca". To właśnie "ich ojca" zapisane jest w dół od młota.